জীৱনৰ অনুভৱ

সমালোচনাৰ বিষয়ে
হেমচন্দ্ৰ দত্ত

মৃত্যুৰ অলপ দিনৰ আগতে বিশ্ব কবি ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰক এজন ঘনিষ্ঠ বন্ধুৱে হেনো সুধিলে, ‘তোমাৰ সমান চাগৈ সুখী লোক এই দুনীয়াত কোনো নাই ! এজন সাহিত্যিকে পাব পাৰা সকলো সন্মান তুমি লাভ কৰিছা ৷ তুমি সচাঁকৈ সুখীনে ?’ ৰবীন্দ্ৰনাথে হেনো উত্তৰ দিলে এনেদৰে – ‘মই ভাৱি থকা উত্তম কবিতাটো মই আজিও লিখি উলিয়াব নোৱাৰিলোঁ৷ মোৰ মনত এই দুখটো থাকি যাব ৷’

ৰবীন্দ্ৰনাথৰ এই উত্তৰটোক আমি এক ইতিবাচক, সৃষ্টিশীল বিষাদ আখ্যা দিওঁ৷ সৃষ্টিশীল কামত নিয়োজিত মানুহে যদি কেনেবাকৈ ভাৱি লয় যে তেওঁ ইতিমধ্যে বহুত কাম কৰিলে, তেনেহলে তেওঁৰ নতুন সৃষ্টিৰ পথ ৰুদ্ধ হৈ যায়৷ অথাৎ ইতিমধ্যে কৰাখিনিকে লৈ মানুহ সন্তোষ্ট হ’ব নালাগে৷ এনে সন্তোষ্টি উন্নতিৰ পথৰ অন্তৰায়৷


সাহিত্যিকসকলক লগ পালেই মই তেখেতেলোকৰ মনৰ কথা জনিবলৈ চেষ্টা কৰোঁ৷ দুই এজন ব্যতিক্ৰমী সাহিত্যিকক বাদ দি প্ৰায়সকলৰ কথা-বতৰাত এটা বিষাদৰ ভাৱ ফুটি উঠে ৷ এই বিষাদৰ কাৰণ দুটা – ক) তেখেতে নতুন একো ভাল লেখা লিখিব পাৰা নাই ৷ খ) সমালোচকসকলে তেখেতৰ বিষয়ে একো নিলিখে ৷

মই সহৃদয়তাৰে কথাবোৰ শুনো৷ প্ৰথম কাৰণটোক মই ৰবীন্দ্ৰনাথ-জাতীয় এক ইতিবাচক বিষাদ বুলি মনতে ধৰি লওঁ৷ লগতে ভাৱো – ‘এখেতৰ পৰা আমি আৰু ভাল লেখা পঢ়িবলৈ পাম কিয়নো আত্ম-সন্তোষ্টিৰ কৱলত এখেত এতিয়াও পৰা নাই৷’ পিছে দ্বিতীয় কাৰণটোক লৈহে মোৰ চিন্তাত খেলিমেলি লাগে৷ সমালোচকে লিখা নিলিখাক লৈ সাহিত্যিকসকল ইমান উদ্বিগ্ন হ’ব লাগে কিয় ?

এজন পৃথিৱী-বিখ্যাত লোকে দেখোন কৈ থৈ গৈছে – ‘সমালোচনালৈ কাণ নিদিবা৷ সদায় মনত ৰাখিবা- সমালোচকৰ নামত পৃথিৱীৰ ক’তো স্মৃতি-সৌধ নির্মাণ কৰা হোৱা নাই৷’ চিন্তাৰ ইতিহাসলৈ যদি সমালোচকৰ একো বৰঙণি নায়েই, তেনেহলে সমালোচকৰ সহাঁৰি আশা কৰি বিনাই থকাৰ যুক্তি ক’ত ? নিশ্চয় এই বিননিৰ একো মূল্য নাই ৷

মাজে মাজে আৰু এটা ঘটনা ঘটে ৷ সেইটো কিন্তু বৰ আমোদজনক ! সমালোচকে একো নিলিখে বুলি বিনাই থকা সাহিত্যিকসকলৰ একাংশই তেওঁলোকৰ সৃষ্টিৰ বিষয়ে সমালোচকে লিখাৰ পিছত মোক লগ পালে পুনৰ বিনাই এনেদৰে- ‘জানে, মোৰ কিতাপখনৰ বিষয়ে অমুকে অমুকত লিখিলে নহয় ! পিছে যিবোৰ কথা লিখিব লাগিছিল, সেইবোৰ তেখেতে নিলিখিলে জানে !

আচলতে সমালোচনা কি তেখেতে নাজানেই... ৷’ মই মনতে ভাৱো – ‘হৰি হৰি ! অলপ দিনৰ আগতে দেখোন আপুনিয়ে বিনাইছিল যে সমালোচকে আপোনাৰ লেখাৰ বিষয়ে একো নিলিখে ! এতিয়া কোনোবাই লিখাৰ পিছত আপোনাৰ এই আক্ষেপ কিয় ?’ মুঠৰ ওপৰত একাংশ সাহিত্যিকৰ মনত অলপো সুখ নাই ৷ সমালোচকে নিলিখিলেও বিননি : লিখিলেও আক্ষেপ ! উদাৰ মনোভাৱৰ অদ্ভুত অভাৱ !

পিছে সমালোচনা মানেনো কি ?

অতি-সাম্প্ৰতিক কেতবোৰ সমালোচনাৰ আর্হি চোৱাৰ পিছত মই একপ্ৰকাৰ ‘সৰলীকৃত’ সিদ্ধান্তলৈ আহিছোঁ যে সমালোচনা হ’ল কেতবোৰ উৎকৃষ্ট, নির্বাচিত শব্দৰ ( key words) ঝনঝননি ! তাকে স্থান-ভেদে সামান্য সাল-সলনি কৰি সমালোচকে ব্যৱহাৰ কৰি থাকে৷ তাতে যদি উত্তৰ-আধুনিক পণ্ডিতালী অলপ খটোৱাব পাৰি তেতিয়াতো কথাই নাই ! বিদেশী কিতাপৰ ৰেফাৰেন্স দিব পাৰিলে আৰু ভাল !

--------------------------------------------------------------------------

* সকলো মহান সমালোচকলৈ ক্ষমা প্ৰাৰ্থনাৰে।